Euro nije naš novac – evo i zašto

I danas se, nakon više od 17 godina korišćenja eura u Crnoj Gori, mnogi pitaju kako je to bilo uopšte moguće – da tadašnja republika u SR Jugoslaviji uvede zajedničku evropsku valutu za koju mnoge države članice Evropske unije nijesu ispunjavale kriterijume.

Crna Gora je, kako su kasnije objasnili iz Brisela, jednostrano uvela euro, na osnovu korišćenja njemačke marke koju je takođe “nezvaničnim kanalima” (ali svakako uz prećutnu saglasnost Bundesbanke i tadašnjeg političkog rukovodstva Njemačke). Mnogi analitičari su taj potez povezivali sa podrškom koju je imao tadašnji i sadaašnji crnogorski čelnik, Milo Đukanović, u borbi protiv režima Slobodana Miloševića.

Ipak, iako ga koristimo, euro se ne tretira niti se može tretirati našom valutom – Centralna banka Crne Gore, kao monetarna vlast, nema monetarne mehanizme kojim bi mogla da utiče na euro i tako interveniše na tržištu u skladu sa trenutnim potrebama ekonomije.

Da bi euro zaista bio naša valuta, moramo proći kroz cijeli mehanizam koji za to propisuje EU i Evropska centralna banka a o čemu će biti riječi tokom pristupnih pregovora koje vodimo sa Briselom.

Kako je izgledao tok uvođenja eura, objasnila je ranije ekonomistkinja Tatjana Kucher, a tekst prenosimo u cjelini:

– Crna Gora je 1999. godine uvela njemačku marku kao zakonito sredstvo plaćanja, paralelno sa dinarom. Od januara 2001. godine jedino platežno sredstvo postaje njemačka marka, a od juna 2002. godine – euro.

Uvođenje strane, „čvrste“ valute kao zvaničnog sredstva plaćanja („dolarizacija“) se u glavama građana poistovjećivalo sa stabilnim cijenama – euro bi trebalo da spriječi inflaciju na koju su inače bili navikli iz vremena dinara.

Pored toga, euro je trebalo da olakša tokove roba i kapitala u odnosu na Evropsku uniju, ali i druge trgovinske partnere, i u konačnom da obezbijede uslove za brži privredni rast i razvoj. Na euro se praktično gledalo kao na neku vrstu panacee – lijeka za sve ekonomske probleme. Ispostavilo se, međutim, da uvođenje tuđe valute osim pozitivnih može imati i brojne negativne posljedice.

Dolarizacija dovodi do čvršćeg povezivanja ekonomije koja je dolarizovana sa zemljom emitentom valute. Smanjuju se transakcioni troškovi i eliminiše valutni rizik, pa dolazi do povećanja obima razmjene roba, usluga i kapitala. Povećan priliv kapitala iz zemalja Evropske unije, ali i drugih dijelova svijeta, u Crnoj Gori je naročito bio izražen u periodu pred izbijanje krize 2008. godine i omogućio je ubrzan privredni rast. Ovakvi tokovi se djelimično mogu pripisati euru.

Crna Gora se uvođenjem eura odrekla politike valutnog kursa: sa zemljama Eurozone ionako dijelimo zajedničku valutu, dok na kurs valute u odnosu na zemlje van Eurozone nemamo nikakav uticaj. Pritom se značajan dio crnogorske spoljnotrgovinske razmjene odvija upravo sa zemljama van Eurozone, kao što su Srbija, Hrvatska, Mađarska, Kina… U periodu kada je euro jačao, crnogorski proizvodi su bivali sve skuplji i sve manje konkurentni, što je urušavalo ionako slabu domaću proizvodnju, dok je istovremeno pojeftinjivao uvoz i time se u konačnom pogoršavao deficit robne razmjene.

Odricanjem od monetarne politike, zemlja se odriče veoma bitnog instrumenta za reagovanje na eksterne šokove, kao što su ekonomske krize. Interesi dolarizovane zemlje ne moraju se neophodno poklapati sa interesima zemlje emitenta valute, a kada se i poklapaju, efekti na zemlju periferije mogu biti slabi i nepredvidivi. Tako, na primjer, mjere Evropske centralne banke za povećanje likvidnosti putem smanjenja kamatnih stopa i obezbjeđenja jeftinih kredita nisu stigle u Crnu Goru. Nakon izbijanja krize, kamate u Eurozoni su dostigle istorijske minimume, dok su se u Crnoj Gori kamate povećale. Ovo je djelimično posljedica unilateralne eurizacije, budući da Crna Gora nije dio Evropske monetarne unije i ne polaže pravo na pristup kreditima Evropske centralne banke. Kreditna aktivnost crnogorskih banaka je u 2012. godini ponovo opala.

Jedno od najneprijatnijih iznenađenja od uvođenja eura predstavlja domaća inflacija u „čvrstoj“ valuti, koja prevazilazi inflaciju u zemljama Eurozone i dodatno pogoršava konkurentnost crnogorskih proizvoda i usluga. Neposredno nakon dolarizacije, Crna Gora je imala inflaciju od 28% (2001.), 9,3% (2002.) i 6,7% (2003.). U teoriji, u prvim godinama nakon dolarizacije dolazi do težnje ka izjednačavanju cijena na tržištima zemlje koja je dolarizovana i zemlje emitenta, pa je ovakvo kretanje bilo i za očekivati.

Do značajnog porasta cijena došlo je ponovo u periodu pred izbijanje krize 2008. godine – inflacija je iznosila 8% (2007.) i 7,3 % (2008.). U ovom slučaju se radilo o uvezenoj inflaciji koja je uzorokovana velikim prilivom sredstava iz inostranstva i povećanjem nivoa agregatne tražnje u zemlji.

U 2012. godini Crna Gora je imala inflaciju od oko 4,8%, što bi trebalo da izazove zabrinutost. Uzroke treba tražiti u povećanju cijena energenata (tečnih goriva i struje), na koje se lančano nadovezalo povećanje cijena drugih proizvoda i usluga. Razlog povećanja cijene tečnih goriva je skuplja nafta na međunarodnom tržištu, ali i sve niža vrijednost eura u odnosu na američki dolar.

Postojeća recesija i dužnička kriza u zemljama Evropske unije ima značajne negativne posljedice po Crnu Goru. Slično ostalim zemljama u tranziciji, Crna Gora je prvenstveno bila pogođena padom obima stranih investicija i smanjenjem tražnje za izvoznim robama i uslugama. Ovi efekti, međutim, nisu neophodno povezani sa valutom koja je u upotrebi. Oslabljena proizvodnja, koja je bila zanemarena u periodu buma na tržištu akcija i nekretnina, visoke cijene inputa i visoke kamate, blokiraju ponovno pokretanje razvoja. Sasvim je jasno da je potrebna strukturalna reforma u vidu jakog podsticaja izvoznim granama (vidi članak „Kome treba STO?“).

Efekti uvođenja eura u Crnoj Gori su, dakle, bili pozitivni na kratak rok, ali se sada pojavljuju brojni negativni efekti sa kojima se teško boriti.

Nacrt budžeta za 2013. godinu predviđa smanjenje budžetske potrošnje, vjerovatno po ugledu na zemlje EU, mada takva politika u uslovima recesije može biti kontraproduktivna. Pored toga, planirano je izdavanje 66 miliona eura garancija za razvojne projekte, što je samo po sebi anticiklična mjera i može da doprinose oporavku. Međutim, ne treba zaboraviti da se kod garancija radi o potencijalnom zaduženju, i da se budžetski deficit trenutno finansira kroz povećanje spoljnjeg duga koji se sve više približava Mastrihtskom limitu. Ukoliko se uskoro nešto bitnije ne promijeni, ovim tempom zaduženja spoljni dug može brzo postati neodrživ.

U zemljama EU su sve glasniji zahtjevi da se anticiklične mjere finansiraju povećanjem poreza koji ne utiču na privredni rast, kao što su porezi na nekretnine, bogatstvo i finansijske institucije. U Crnoj Gori se ovakve opcije ne razmatraju ozbiljno.

I konačno, šta ako dođe do ukidanja eura ili njegove reforme? Crna Gora je uvela njemačku marku, a potom i euro, uz saglasnost Bundesbanke, pa bi bilo logično da se u slučaju bilo kakvih izmjena jednostavno pređe na njemačku valutu. Time bi se ponovo promijenilo sredstvo plaćanja, ali bi problemi ostali isti.