Sardina kapitalizam: Kako je Portugal pronašao formulu za uspjeh

Portugal ima dugu istoriju prkošenja konvencionalnoj mudrosti. Još u vrijeme kada su mape tvrdile da se Zemlja naglo završava negdje oko Bermuda i da u vodama obitavaju morska čudovišta, portugalski istraživači su odbacili rizik, a Vasko da Gama (prvi Evropljanin koji je do Indije stigao morem) Bartolomej Dijaz (prvi koji je okružio Rt Dobre Nade) i Ferdinand Magelan (koji je doveo do prvog oplovljavanja Zemlje) su preteče globalnog imperijalizma.

Danas, portugalskih kolonija odavno nema, ali se sklonost te zemlje da sama traži svoj pravac odražava u njenoj neobičnoj sposobnosti da održava ono što pojedini smatraju najuspješnijom mješovitom ekonomijom Evropske unije. Uprkos globalnoj finansijskoj krizi prije deset godina i nedavnom ekonomskom kolapsu izazvanom pandemijom, Portugal je isplivao kao primjer uzor rasta za male evropske ekonomije, koje se muče da uspostave razvnotežu između kulturoloških tradicija i političkih vrijednosti sa jedne i zahtjeva mnogo većih ekonomija – poput Njemačke, Francuske i Italije sa kojima dijele euro – sa druge strane.

Od “PIGS” do uzora

Uprkos fiskalnim lisicama koje takva kohabitacija nameće manjim članicama eurozone, Portugal je pronašao formulu za održavanje najrazumnijih troškova života u Zapadnoj Evropi, relativno niske stope nezaposlenosti, stabilnog ekonomskog rasta i zadovoljstva opšte javnosti u vremenu polarizacija.

Zemlja koja je bila označena sa “P” u pogrdno nazvanoj “PIGS” grupi (Portugal, Irska, Italija, Grčka i Španija) prezaduženih članica eurozone prilično dobro se ove godine oporavila od globalnog pada izazvanog pandemijom kovida-19. U fiskalnom kvartalu zaključno sa 30. junom, uprkos kontinuiranom uvođenju i ukidanju ograničenja zbog kovida-19 koje su pogodile važnu turističku industriju, ekonomija je zabilježila rast od 4,6 odsto na godišnjem nivou, saopštila je Evropska komisija.

Međunarodni monetarni fond i Centralna banka Portugala slažu se da će ova zemlja zabilježiti rast od oko 4 odsto tokom 2021, što je značajan uspjeh za državu koja se u velikoj mjeri oslanja na turizam, a koji je tokom 2020. bio praktično ugašen.

Nezaposlenost na nivou od 6,7 procenata, dobra je u poređenju sa tradicionalnim evropskim moćnikom poput Njemačke gdje iznosi 5,5 procenata, pa čak i u odnosu na SAD gdje je u julu iznosila 5,4 odsto.

Za razliku od toga, stopa nezaposlenosti u susjednoj Španiji je iznad 15 procenata; Italija je nedavno uspjela da je spusti na ispod deset odsto, a Grčka ostaje evropski bolesnik sa 15,9 procenata nezaposlenih. Čak i Irska, koju kao dobar primjer ističu finansijski inžinjeri koji su dizajnirali stroge uslove evropskog paketa spasa za prezadužene, ima veću stopu nezaposlenosti od 7,6 procenata.

Sve ovo je podsticajno za zemlju od 10 miliona stanovnika čiji se primarni uticaj na globalna dešavanja ovih danas svodi na činjenicu da njenim jezikom i dalje govori oko 240 miliona ljudi u dalekim zemljama kojima je nekada vladala, uključujući Brazil, Angolu, Mozambik i Istočni Timor.

Sa 34. po veličini ekonomijom na svijetu – donedavno poznat većinom po sardinama, fudbalu i vinu Port – Portugal je uspio da prkosi stereotipovima o južnim evropskim državama (navodno lijenim i nedesiciplinovanim) i državama kojima upravljaju socijalisti (neefikasni i nekonkurentni) i da iskombinuje rast, društveni sklad i kvalitet života.

U svjetskom vrhu po kvalitetu života

U.S. News & World Report, koji nikada nije naišao na temu koju ne može rangirati, zajedno sa Vartonom školom sa Univerziteta u Pensilvaniji i BrandAsset grupom za evaluaciju ocijenio je Portugal kao jednog od svjetskih lidera po “kvalitetu života”. Metodologija je komplikovana, a na prvih 20 mjesta se našla uobičajena grupa skandinavskih država i sjevernih Evropljana. Ipak na 21.mjestu, odmah iza SAD, nalazi se Portugal.

Portugal je na 178. mjesti svjetske liste Inovacije u zdravstvu za 2021. godinu, koju na godišnjem nivou sastavlja Fondacija za istraživanja o jednakim šansama. Na toj listi po kvalitetu njege, Portugal je na trećem mjestu, odmah iza mnogo bogatijih Švajcarske i Izraela.

Nije uvijek bilo tako. Finansijska kriza 2008-2009. godine ukazala je na slabosti i kontradikcije projekta eurozone. Ubacivanje ekonomija poput Francuske i Njemačke u zonu zajedničke valute sa državama poput Letonije, Kipra i Grčke donijelo je nevolje. U nemogućnosti da devalviraju nacionalnu valutu – što je klasični ekonomski odgovor na dužničku krizu – slabije ekonomije eurozone su skoro izgubile pristup međunarodnim tržištima. Rješenje koje su nametnule dominatne evropske ekonomije, na čelu sa Njemačkom, podrazumijevalo je štednju takvih razmjera da je ona osakatila manje ekonomije tokom više od decenije.

Međutim, Portugal je izuzetak. Skoro pred bankrotom usljed globalne finansijske krize zbog nemogućnosti da isplati kvartalne obaveze krediterima ili da se devalvacijom izbavi iz nevolje, Portugal je prihvatio paket pomoć vrijedan 92 milijarde dolara od takozvane “trojke” – Evropske komisije, Evropske centralne banke i MMF-a, 2011. godine. Početkom 2013. godine nezaposlenost je bila oko 18 procenata prije nego što je počela da pada, ali je Lisabon nastavio da ispunjava svoje obaveze i za razliku od drugih država koje su takođe dobile pakete pomoći, politička scena je ostala relativno stabilna. Socijalistička vlada je ustupila mjesto socijaldemokratama 2015. godine, a zatim ponovo socijalistima 2021. Na tom putu, Portugal se opirao pritisku trojke da prihvati i drugu tranšu pomoći i uspio da se oslobodi od štednje koju su nametali stranci.

To se u ogromnoj mjeri razlikuje od ostalih iz grupe PIGS: Italija sa najvećom stoipom duga u odnosu na BDP od svih velikih svjetskih ekonomija (158 odsto), nikada se nije oporavila od katastrofalnog pada koji je pretrpjela nakon 2008. Te godine, Italija je bila ekonomija vrijedna 2,39 hiljada milijardi dolara. Na kraju 2020, bila je ekonomija od 1,9 hiljada milijardi dolara, što je gubitak od 20 odsto. Španija, mada ne tako zadužena, imala je stopu nezaposlenosti blizu dvadeset procenata a i danas je na visokih 15,3 odsto.

Grčka je, naravno, najgori primjer i ona je bila izložena dodatnom teretu izbjegličke krize zbog izbijanja građanskog rata u Sirriji. Od prvobitnih članova grupe PIGS, jedino je Irska djelovala približno dobro kao Portugal, mada bi usljed manje velikodušnih socijalnih davanja i visoke stope nezaposlenosti u toj zemlji moglo ponovo doći do emigracije mladih kada budu popuštena putna ograničenja uvedena zbog kovida-19.

Portugal se međutim ističe naročito ako se ima u vidu da je to dugo bila najsiromašnija zemlja u zapadnoj Evropi. Kada se jednom oslobodio trojke 2015. godine, Portugal je upotrijebio kombinaciju poreskih inicijativa, sfiskalni stimulansa i inovativnih rješenja kako bi privukao strane investitore, naročito programom “zlatne vize” koji podrazumijeva dobijanje papira o prebivalištu i put do državljanstva EU sa svakoga ko je dovoljno bogat da kupi imovinu vrijednu 500 000 eura.

To je pomoglo u podsticanju rasta, koji se stabilno kretao stopom od 2,6 odsto od 2015. godine sve dok se nije dogodila pandemija. Zamah izgrađen tokom tog perioda rasta pružio je Lisabonu prostor za potrošnju kada se dogodila kriza.

Ekonomisti smatraju da je kao rezultat toga, Portugal sada ekonomija koja je u stanju da prebrodi krize – “primjer šta treba raditi u konteksu evropskog oporavka”, kazao je 2018. Žoao Borhes de Asunkao, profesor biznisa i ekonomije u Katoličkoj školi u Lisabonu.

Ovaj profesor je u pravu. Nakon što je 2020. pretrpljen udarac i pad ekonomije za preko 7,5 odsto, tokom 2021. očekuje se rast od 4 procenata nakon kojeg će 2022. uslijediti rast od preko pet procenata BDP-a, saopštila je Evropska komisija. To je mnogo više nego što je Komisija predvidjela u prognozama za 2022. za krajnje disciplinovane Holanđane (3,3 odsto), koji su predvodili kinjenje pripadnika grupe PIGS tokom krize eurozone, i za Francuze (4,2 odsto) pa čak i za Njemce (4,6 odsto).

”U poslu, prodajete ono što najbolje radite kako biste dobro živjeli. Ono u čemu smo mi dobri su ugostiteljstvo, prirodne ljepote i sardine”, kazao je Alfonso Kamara, vlasnik radnje u Bragi na sjeveru zemlje

Program “zlatne vize”

Činjenica da je Portugal lijepa i relativno pristupačna zemlja je već više od deset godina javna tajna u svijetu “globalnih građana”. Podstaknuta dijelom i neuobičajeno velikodušnim poreskim i imigracionim politikama u cilju privlačenja bogatih sjevernih Evropljana i Amerikanaca, doseljenička populacija je eksplodirala sa oko 100 000 ljudi početkom vijeka na skoro pola miliona 2020, kada je stopa rasta prvi put usporila od finansijske krize usljed kovida-19. Ipak, ukupni broj je porastao za 12,2 odsto u 2020, a i to se povećalo nakon što su ograničenja ublažena ove godine.

Još jedan razlog, osim lijepih plaža, niskih cijena i odlične hrane za ovaj priliv jeste pravilo “zlatne vize” po kojem je Portugal dozvolio strancima koji kupuju dovoljno skupu nekretninu da dobiju prebivališnu vizu koja se obnavlja nakon pet godina, kada mogu da počnu proces dobijanja državljanstva. Kao već popularna destinacija za penzionisane Britance, Njemce i druge Evropljane željne sunca, novi talas kineskog, ruskog, arapskog i američkog novca je počeo da pristiže kada je ovo pravilo stupilo na snagu 2012. godine. Ne iznenađuje što Portugal, kako to navodi globalna pravna fisma DLA Piper “sada mnogi smatraju najprivlačnijom zemljom u Evropi za strane investicije”.

Sve ovo zvuči sjajno za bogate doseljenike. Ali, šta je sa Portugalcima? Istraživanja su pokazala da Portugalci iskreno cijene novac i pažnju koju turizam i strani doseljenici donose njihovoj zemlji. “U poslu, prodajete ono što najbolje radite kako biste dobro živjeli”, kazao je Alfonso Kamara, vlasnik radnje u Bragi na sjeveru zemlje. “Ono u čemu smo mi dobri su ugostiteljstvo, prirodne ljepote i sardine”.

Naravno, nijesu svi oduševljeni. Cijene nekretnina, naročito u popularnim turističkim destinacijama poput Lisabona i Porta kao i na pjeskovitim obalama Algarve su naglo skočile. Ovaj trend nije u skladu sa reputacijom zemlje koja se ponosi pristupačnim troškovima života. Ljuti zbog toga što je sve teže postati vlasnik nekretnine, grupe poput “Stop izbacivanjima” i “Živite u Lisabonu” održale su proteste i poremetile izgradnju novih nekretnina.

Portugal je uspio da prkosi stereotipovima o južnim evropskim državama (navodno lijenim i nedesiciplinovanim) i državama kojima upravljaju socijalisti (neefikasni i nekonkurentni) i da iskombinuje rast, društveni sklad i kvalitet života.

Zabrinuta zbog toga, socijalistička vlada se založila za promjenu zakona o zlatnim vizama koje onemogućavaju poreske i imigracione benefite za imovinu kupljenu u Lasabonu, Portu i Algarvi. Hoće li to umiriti plimu koju predstavnici grupa nazivaju “socijalnim terorizmom” ostaje nejasno. Moglo bi samo preusmjeriti priliv u mnoge druge dragulje ove zemlje koje do sada nijesu primjećivali strani penzioneri i ostali koji žele zlatne vize. Međutim, teško da će obeshrabriti bogate Kineze, Arape i Ruse, kao i za ostale koji glavni “povrat investicije” vide u bezbjednosti koju pruža pasoš EU. U svakom slučaju, vlada se nada da će uspjeti da umiri strahove javnosti a da pritom ne ubije stranu koku koja nosi zlatna jaja.

Privlačna destinacija za makroekonomiste

Neovisno od toga što će se dogoditi sa prilivom doseljenika, više je zapanjujuči razmjer u kojem Portugal kao privlačnu destinaciju sada vide makroekonomiste. “Portugal se sada često navodi kao primjer ekonomskog oporavka, kojem aplaudiraju međunarodne institucije”, napoisao je Anhel Sančez, profesor makroekonomije sa Elkano rojal instituta u Španiji.

Ideja da je Portugal, pored toga što je privlačno mjesto za penziju, takođe dobar primjer za manje evropske države razlog je nacionalnog ponosa naročito ako se imaju u vidu ponižavajuće zahtjeve štednje koje je prije deset godina postravila trojka.

Portugal ostaje opterećen velikim državnim dugom: oko 155 odsto BDP-a na kraju 2020, pokazali su podaci Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj. To je veliki dug, ali je uslijedio nakon ekonomske krize koja je zahtijevala potrošnju. Treba istaći i da to nije dug od 236 odsto BDP-a kakav ima Grčka pa čak ni onaj od 160 odsto BDP-a kojem su izložene SAD.

Globalna firma za ekonomski rejting, Fitch Ratings, smatra da ima razloga za optimizam. “Nakon prošlogodišnjeg snažnog porasta, državni dug će ponovo krenuti da pada usljed dobrih prognoza rasta, povoljnih finansijskih uslova i vladine posvećenosti fiskalnoj disciplini”, saopšteno je iz te firme u maju, kada je potvrđen BBB kreditni rejting Portugala.

Ocjena BBB je teško dobijena, ali ne čini portugalske državne obveznice – sredstvo preko kojeg država pozajmjuje na međunarodnim tržištima – žestokom konkurencijom u odnosu na njemačke ili američke obveznice. Međutim, Portugalci, sa daleko manjom kupovinom na globalnim tržištima i još uvijek u velikoj mjeri kao sardina među lososima u klaustofobičnom monetarnom okruženju eurozone, pokazuje manjim evropskim državama da, sa vještom kombinacijom politike i fiskalnih mjera i malo sreće, mogu dobro živjeti i bilježiti ekonomski rast.

(Foreign Policy / Prenijeto sa Vijesti online)