Danijel Kanemen, psiholog koji je dobio Nobelovu nagradu za preokret u ekonomiji, umro u 90. godini

Umro je Danijel Kanemen, psiholog čiji je rad koji je doveo u sumnju racionalnost donošenja odluka, pomogao u stvaranju polja bihejvioralne ekonomije i donio mu Nobelovu nagradu. Imao je 90 godina.

Umro je u srijedu, objavio je Washington Post, pozivajući se na njegovu poćerku, Deboru Trajsmen, urednicu u New Yorkeru. Okolnosti smrti nijesu objavljeni.

Kanemen je poništio pretpostavke o racionalnosti koje su decenijama dominirale ekonomijom. Uspio je da pokaže logiku iza brojnih zbunjujućih ponašanja – zašto ljudi odbijaju da prodaju dionice koje su izgubile vrijednost ili zašto će se voziti u daleku prodavnicu da uštede novac na malom artiklu, ali ne i da naprave istu uštedu na više.

“Bio je najuticajniji živući psiholog na svijetu”, rekao je profesor Univerziteta Harvard, Steven Pinker za Guardian 2014. “Njegov rad je zaista monumentalan u istoriji misli.”

Radeći sa psihologom Amosom Tverskyjem, Kanemen je izolovao predrasude koje iskrivljuju donošenje odluka. To uključuje odbojnost prema gubitku i kako način na koji je postavljeno pitanje može uticati na odgovor. Na primjer, ako će zdravstveni program spasiti 200 života i rezultirati sa 400 smrtnih slučajeva, da li će biti prihvaćen može zavisiti od toga hoće li njegovi zagovornici naglašavati spašene ili izgubljene živote.

Kanemen je rekao da mozak reaguje brzo i na osnovu nepotpunih informacija, često s nesrećnim rezultatima. “Ljudi su dizajnirani da ispričaju najbolju moguću priču”, rekao je on 2012. u intervjuu za Američko udruženje psihologa. „Ne trošimo mnogo vremena govoreći: ‘Pa, ima mnogo toga što ne znamo.’ Mi se snalazimo sa onim što znamo.”

Pod rubrikom „teorija perspektive“, Kanemen i Tverski pokrenuli su revoluciju u psihologiji, a zatim i u ekonomiji, koja se rijetko smatrala eksperimentalnom naukom. Polje bihejvioralne ekonomije nastalo je krajem 20. vijeka kada je grupa mladih ekonomista koristila vlastite uvide da ospori klasične pojmove „homo Economicusa“, racionalnog aktera u ekonomskom okruženju.

‘Kognitivno minsko polje’

Kaneman je 2011. objavio bestseler “Thinking, Fast and Slow”, pronalazeći široku publiku za svoje ideje. Studija je predstavila sveobuhvatan pogled na um koji sadrži dva sistema, jedan brz i intuitivan, drugi spor i racionalniji. Nudio je savjete za donošenje boljih odluka, počevši od: “Prepoznajte znakove koji vam govore da ste kognitivno minsko polje.”

Danijel Kanemen je rođen 5. marta 1934. godine u Tel Avivu, gdje je njegova majka bila u posjeti rodbini. Porodica je živjela u Francuskoj, emigrirajući tamo iz Litvanije. Njegov otac, jevrejski hemičar, uhapšen je zbog svoje vjere tokom Drugog svjetskog rata, a zatim pušten. Nakon rata porodica se preselila u Palestinu.

Kaneman je 1954. godine diplomirao psihologiju na Hebrejskom univerzitetu u Jerusalimu. Kasnije te godine pridružio se Izraelskim odbrambenim snagama, gdje je raspoređen u odjeljenje psihologije i zadužen za procjenu regruta. Sistem koji je razvio koristio se decenijama, napisao je u svojoj autobiografiji za Nobelovu nagradu.

Doktorirao je na Univerzitetu Kalifornije u Berkliju 1961. godine i vratio se na Hebrejski univerzitet da predaje na odsjeku za psihologiju. Godine 1969. upoznao je Tverskog, koji je postao njegov saradnik više od decenije u njegovom radu, koji je dobio Nobelovu nagradu.

“Amos i ja dijelili smo čudo da zajedno posjedujemo gusku koja može nositi zlatna jaja – zajednički um koji je bio bolji od naših odvojenih umova”, napisao je Kahneman. „Vjerovatno sam više od polovine smijeha svog života podijelio sa Amosom.”

Igra ultimatuma

Njihova saradnja proizvela je radove, knjige i inovativne eksperimente poput “igre ultimatuma”, u kojoj se osobi daje novac pod uslovom da ga podijeli s drugom osobom. Tipično, druga osoba neće uzeti manje od 20% ili 30% udjela, iako bi bilo racionalno prihvatiti bilo koji iznos.

Blisko partnerstvo između Kanemana i Tverskija postalo je šire poznato objavljivanjem projekta “The Undoing Project” Majkla Luisa 2016. godine.

Kaneman je imao predavanja na Univerzitetu Britanske Kolumbije u Vankuveru i na Berkliju. Godine 1993. preselio se na Univerzitet Prinston u Njudžersiju, gdje je bio profesor psihologije i predavao na školi za javne i međunarodne odnose Woodrow Wilson.

U kasnijim godinama proučavao je fenomen sreće — više tehnički, hedoniku: stvari koje čine iskustva ugodnim ili neugodnim i kako to izmjeriti. Jedno zapaženo otkriće bilo je da su bogati ljudi rijetko bili srećniji od onih s nižim prihodima, što dovodi u pitanje ideju da novac kupuje sreću.

Kanemen je 2002. podijelio Nobelovu nagradu s Vernonom Smitom, još jednim eksperimentalnim ekonomistom.

Danijel i njegova supruga Irah Kan imali su dvoje djece: Majkla i Lenore. Par se razveo, a on se kasnije oženio psihologicom En Trajsmen, koja je umrla 2018.