Socijalistička grdosija: Najveća stambena zgrada u SFRJ u kojoj živi 5.000 ljudi izgrađena je u danas nezamislivom roku

Najveća stambena zgrada u Hrvatskoj i na prostorima bivše Jugoslavije, “Mamutica” u Novom Zagrebu, nije nadmašena u svojoj prostranosti ni nakon pola vijeka.

Stambeni mastodont dugačak 240 metara, visok 19 spratova i šezdeset metara, u kojem u 1.169 stanova živi oko 5.000 ljudi, rijetkost je i za evropske norme, piše zagrebački Index a prenosi B92.

Tek je nekoliko građevina na Starom kontinentu veće od zagrebačke “Mamutice” – koja je po zamislima građevinaca trebalo da se zove – “Tratinčica”.

Kamen temeljac za Mamuticu postavljen je 1974. godine, a prvi stanari uselili su se dvije godine kasnije, što je za današnje pojmove neviđeno kratak rok.

“Herojsko dostignuće izgradnje u socijalizmu”

“’Mamutica’ u Travnom predstavlja jedno od ‘herojskih’ dostignuća društvene stambene izgradnje u socijalizmu i bitno je uslovljena društvenim okolnostima kraja 1960-ih i prve polovine 1970-ih. To je vrijeme obilježeno rastom standarda i jačanjem tržišnih ekonomskih odnosa, ali je uprkos svim naporima i dalje prisutna stambena kriza i manjak stanova. Utoliko se kao društveni prioritet traži daljnja “industrijalizacija” i ubrzanje izgradnje.

Od 1966. nosioci investicija u stanogradnji postaju moćne građevinske kompanije koje imaju i svoje projektantske biroe, pa je osovina projektovanje – izgradnja direktna. Povećavaju se i preporučeni standardi za stanovanje, pa Generalni urbanistički plan Zagreba iz 1971. prioritet stavlja na veće stanove površina 73-85 kvadrata. Ti parametri utiču na fizionomiju naselja Travno u kojem arhitektura drastično raste, objašnjava za Index dr. Maroje Mrduljaš, arhitekta i urbanista, profesor na zagrebačkom Arhitektonskom fakultetu, i nastavlja:

“Urbanistički plan izrađuje Miroslav Kolenz 197, koji svoji koncept bazira na velikom centralnom parku, što je pak zahtijevalo i povećanje mjerila izgradnje kako bi se postigao optimalni odnos između broja stanova, javnog prostora i zelenila. Iako su prva asocijacija na Travno gigantske zgrade, Kolenz je kombinovao različite tipologije, od megastruktura pa sve do porodičnih kuća u nizu.

“Travno je podjeljeno između vodećih građevinskih kompanija, pa svaki blok izrađuje drugi projektni biro, što je dovelo i do polifonije arhitektonskih jezika. Blokovi 3A i 3B, koje je projektovao tim Ljubomir Perić, Emil Seršić, Benedeto Tardoći, Neda Morsan i Ivana Zorić, te Blok 4, koji je projektovao Hrvoje Davidovski, vrijedni su doprinosi stanogradnji. U tim blokovima koncipiranim pod uticajem brutalističkih tendencija vrlo je važna razigrana struktura loža. Kada bi stanari poklonili prikladnu pažnju tim prostorima, te velike zgrade vizuelno bi gotovo nestale pod zelenilom”, kaže on.

Najveća stambena zgrada u Hrvatskoj

Ogromnu zgradu u Travnom projektovali su Đuro Mirković i Nevenka Postružnik i proteže se kroz Ulicu Božidara Magovca od kućnih brojeva 1 do 15 te od 23 do 63. Preciznije, riječ je o dve zgrade, velikoj i maloj “Mamutici”, koje su spojene pješačkim platoom i garažama. Sagradila ih je Industrogradnja, jedan od građevinskih divova nestalih u tranziciji nakon 1990. godine.

U sklopu “Mamutice” dograđen je prema projektu Hrvojke Paljan 1984. godine Dom kulture – današnji Kulturni centar Travno.

Uz 1.169 stanova zgrada ima i 256 garaža te 24 lokala. Sličnu arhitekturu – poznatiju kao brutalističku – u Zagrebu još jedino ima zgrada nazvana “Super Andrija”.

“Ekstrem te faze istraživanja stambenih tipologija u Travnom je blok 6, kolokvijalno nazvan ‘Mamutica’, koja je i danas najveća stambena zgrada u Hrvatskoj. Te zgrade postavljene su na pješačku platformu uzdignutu iznad garaža. Plato između dvaju zgrada okuplja različite javne sadržaje, a kasnije je na njemu relizovan i kulturni i društveni centar, nažalost s improviziranom arhitekturom. Kada bi se taj plato ozelenio, bio bi ugodniji za život, a možda bi se smanjio i uticaj snažnih vjetrova koji nastaju u klancu između dvaju zgrada”, objašnjava profesor Mrduljaš.

Stanari obožavaju da žive u njoj

U medijima nije rijetko pronaći izjave stanara “Mamutice” koji tvrde da im je dobro da žive u takvoj megastrukturi, osmišljenoj kao “grad u malom”. Razlog tome su prostrani i dobro projektovani stanovi koji su i po današnjim standardima vrlo kvalitetni, pa i luksuzni.

“Prema autorima, fokus projekta bio je optimizovanje odnosa bruto površine zgrade i neto površine stanova unutar velikog programa. Funkcionalni nacrti u ‘Mamutici’ su vrlo dobri, sa šest tipova stanova površine od 40, 45 do 130 kvadratnih metara, pri čemu su najveći i dvoetažni. Arhitektonska forma je vođena pragmatičnim odlukama, no kroz jednostavne pomake u gabaritima zgrade gigantski volumeni djeluju dinamično. Vrijedi naglasiti kako su stanovi u punoj širini fasade ostakljeni: kontinuirana traka prozora i loža proteže se uzduž čitave zgrade, što je iz savremene perspektive luksuz.

Takav standard koji garantuje otvorenost stanova prema eksterijeru u stanogradnji više praktično ne postoji. Kombinacija betona i cigle takođe doprinosi raznolikosti arhitekture, unutar parametara stroge racionalizacije izgradnje. Kada se pogledaju detalji zgrade, vidi se srazmjerno visoka kompetencija tadašnje građevinske industrije, koja je vladala različitim tehnikama gradnje i koristila solidne materijale, pa je šteta što zgrada nije sistemski bolje održavana, što vrijedi za praktično svu stanogradnju iz socijalističkog perioda”, kaže Mrduljaš.

Turistička atrakcija

“Mamutica” je, zahvaljujući društvenim mrežama i interesu za arhitekturu iz socijalističkog razdoblja, postala i turistička destinacija. Često je razgledaju grupe mladih arhitekata i studenata, a nedavno je članak o toj zagrebačkoj megastrukturi objavio i jedan ugledan stručni časopis iz Švajcarske.

U Mamutici su živjele i brojne poznate osobe, poput preminulih glumaca Mustafe Nadarevića, Ivice Vidovića i Božidara Oreškovića i pjevača Danijela Popovića, koji danas živi u Sloveniji.

Na tom mjestu snimljeno je i nekoliko filmova i serija, a posljednja je bila krimi serija “Mamutica” iz 2008. godine.

Šta “Mamutica”, građevina nastala prije pola vijeka, znači u istoriji domaće građevine?

“U suštini, ‘Mamutica’ je pokušaj pomirenja ‘projektovanja za velike brojeve’ i osiguravanja stambenog kvaliteta koji uključuje i pažnju posvećenu javnom domenu. Radi se o vremenima kada se stanogradnja praktikovala integralno i kada se posvećivala pažnja svim onim temama koje su izvan samog stana kao osnovne komercijalne kategorije. Pristup stanovanju bio je postavljen na racionalnim i naučno utemeljenim osnovama i ulagani su znatni napori da se iz razumnih investicija izvuče maksimum za stanare. Uporediv pristup socijalnoj stanogradnji primjenjivan je i u drugim sredinama, na primer u Zapadnoj Evropi, a Hrvatska i Jugoslavija su dale vrijedne doprinose”, odgovara na to pitanje Maroje Mrduljaš.