Crna Gora uvodi subvencionisane letove: Evo šta donosi novi zakon o avio-saobraćaju

Izmjene i dopune Zakona o vazdušnom saobraćaju čijim usvajanjem bi Crna Gora dobila avio-linije od javnog značaja, takozvane PSO (Public service obligation) rute, bio bi korak naprijed u poboljšanju avio-dostupnosti naše zemlje i povezivanju sa destinacijama koje su od naglašenog značaja za državu i njene građane, ocijenili su za Pobjedu iz Aerodroma Crne Gore (ACG). S tim je saglasan i sagovornik Pobjede, urednik vazduhoplovnog portala Aero Predrag Vučetić.

Izmjene i dopune zakona predložili su krajem prošle godine poslanici Demokratske narodne partije (DNP) Jelena Kljajević, Milan Knežević, Vladislav Bojović i Dragan Bojović, a predloženo zakonsko rješenje je podržala Vlada i ono se nalazi u skupštinskoj proceduri. Izmjenama zakona se predlaže model uvođenja avio-linija od javnog interesa, što primjenjuje većina članica Evropske unije.

Da bi ove izmjene bile usvojene, Prijedlog zakona mora da prođe najprije zakonodavni, a potom i Odbor za ekonomiju, finansije i budžet, nakon čega bi se našao na plenumu pred poslanicima.

Kada je u pitanju PSO aranžman, riječ je o modelu kojim država putem javne nabavke nudi subvencije avio-prevoznicima, tako da avio-prevoznik koji pobijedi na tenderu ima obavezu obavljanja avio-saobraćaja na tačno određenim rutama u određenom periodu, za određenu naknadu.

Postoje jasno određeni uslovi koje jedna ruta mora da ispuni kako bi se smatrala rutom od javnog interesa.

“Uvođenje PSO linija predstavlja jedan od važnih mehanizama za unapređenje avio-dostupnosti Crne Gore, posebno u periodima van glavne turističke sezone, kada komercijalni interes avio-kompanija opada”, kaže Vučetić.

Prioritetne destinacije

Dodaje da je, imajući u vidu da turizam čini oko 35 odsto BDP-a Crne Gore, jasno da stabilna i predvidiva avio-povezanost direktno utiče na ekonomski učinak zemlje.

“PSO modeli su već dokazano efikasni u mnogim evropskim državama, naročito u regionima sa sezonskom potražnjom kakav je naš ili geografskim ograničenjima. U crnogorskom kontekstu, to se odnosi na održavanje saobraćaja ka strateškim tržištima poput Njemačke, Francuske, Engleske ili Italije iz kojih dolazi veliki broj turista. Pored turističke funkcije, ovakve linije omogućavaju bolju mobilnost crnogorskih građana i dijaspore, što je takođe od šireg društveno-ekonomskog značaja. Upravo kroz PSO aranžmane država može da nadomjesti manjak tržišne inicijative u periodima niske potražnje, i time obezbijedi kontinuitet u avio-povezanosti, što investitori u turizam vide kao važan indikator stabilnosti destinacije”, naveo je sagovornik Pobjede.

Iz Aerodroma objašnjavaju da se radi o cjelogodišnjm letovima, za koje ne postoji komercijalni interes, pa bi, shodno tome, bila poboljšana dostupnost tokom zimskih mjeseci.

Vučetić ističe da su PSO modeli već dokazano efikasni i da u slučaju Crne Gore mogu da obezbijede kontinuitet u avio-povezanosti.

“Prilikom identifikovanja prioritetnih destinacija za PSO linije iz Crne Gore, potrebno je sagledati više faktora: strukturu dolazaka turista, sezonalnost tražnje, veličinu dijaspore, kao i trenutnu komercijalnu neaktivnost na određenim pravcima”, rekao je Vučetić.

Kako kaže, Crna Gora kao prioritetne treba da posmatra destinacije poput Frankfurta i Pariza.

“To su dva ključna zapadnoevropska čvorišta, ne samo zbog direktnog turističkog interesa, već i zbog velikog potencijala za konekcije ka drugim tržištima. Tu je važan London, posebno van ljetnje sezone, jer predstavlja tržište visoke platežne moći, ali i sjedište brojnih turoperatora koji Crnu Goru uključuju u svoje programe. Beč i Cirih, kao centri sa značajnom crnogorskom dijasporom i stalnim putničkim tokom, tokom cijele godine. Varšava ili Prag, u cilju diversifikacije tržišta i privlačenja turista iz centralne i istočne Evrope, koji u posljednjoj deceniji bilježe kontinuiran rast interesovanja za Crnu Goru”, smatra Vučetić.

Iskustva u EU i regionu

Iz Aerodroma Crne Gore napominju da su PSO letovi dugi niz godina prisutni u velikom broju zemalja Evropske unije (EU), pri čemu je po broju linija i prevezenih putnika na tim linijama prednjačila Francuska sa oko 40 ukupnih relacija.

“Države članice koje praktikuju PSO letove izdvajaju velike iznose novca za ove letove, pa se prije nekoliko godina pominjala suma od oko 300 miliona eura. Većinom se radi o letovima u okviru država članica, tj. radi se o domaćem prometu”, navode iz ACG.

Dodaju da je od prije nekoliko godina i Hrvatska krenula sa ovim modelom, pa je po programu koji se odnosio na period od 2016. do 2020. godine uvela deset linija i za ovu namjenu ulagala 12,6 miliona eura godišnje.

Nakon Hrvatske, dodaju oni, i Srbija je uvela PSO letove iz Niša, i po trogodišnjem programu (2019-2021) koji je obuhvatao određeni broj letova iz ovog grada, za tu svrhu ulagala 5,1 miliona eura godišnje.

“Nakon toga, tamošnje ministarstvo saobraćaja je krajem 2023. godine potpisalo ugovor sa njihovim nacionalnim prevoznikom Air Serbia o subvencionisanju deset linija sa aerodroma „Morava“ kod Kraljeva i „Konstantin Veliki“ u Nišu. Niš je tako dobio sedam linija i to za: Frankfurt (Hahn), Ljubljanu, Keln, Istanbul, Atinu, Beograd i Tivat, s tim što je Tivat sezonska linija. Kada je riječ o Kraljevu, otvorena je cjelogodišnja linija za Istanbul, i sezonske linije za Tivat i Solun”, kazali su iz ACG.

Napominju da taj ugovor važi četiri godine, a njegova vrijednost je 34 miliona eura. Dodali su i da je sam tender za PSO linije bio podijeljen na četiri partije (1. Destinacije u EU, 2. Istanbul, 3. Tivat, 4. Beograd), sa jedinim ponuđačem, nacionalnim prevoznikom Air Serbia.

“U okviru ovih partija, osim linija ka pomenutim gradovima uključena je i redovna odnosno „shuttle“ linija Niš – Beograd. Najveća razlika između primjera u Hrvatskoj i Srbiji je u tome što su u Hrvatskoj bile u pitanju domaće linije, što je i dominantna praksa u zemljama EU – više od 90 odsto, dok je u Srbiji riječ o međunarodnim linijama, isključujući rutu Niš -Beograd. Ono što je važno napomenuti je da su u oba slučaja, nakon sprovedenih javnih poziva, odabrani domaći avio-prevoznici, Croatia Airlines i Trade Air u Hrvatskoj, odnosno Air Serbia u Srbiji”, naveli su iz ACG u odgovoru za Pobjedu.

Vrijeme je da država preuzme odgovornost

U sprovođenju PSO programa centralnu ulogu ima država, ocijenio je Vučetić, napominjući kako upravo ona definiše sve ključne elemente – od kriterijuma i uslova konkursa, do izbora operatera i nadzora nad ispunjavanjem ugovornih obaveza.

S tim su saglasni i u Aerodromima CG, rekavši kako potezom države ka uvođenju PSO modela „ne bi bili više usamljeni na planu unapređenja crnogorske avio-dostupnosti“.

Iz Aerodroma ističu da u okviru svojih mogućnosti kontinuirano rade na poboljšanju avio-dostupnosti Crne Gore, pa su u tom kontekstu, navode, kroz podsticajne šeme četiri godine unazad avio-kompanijama obračunali oko 30 miliona eura popusta.

“Dakle, bez obzira na to što je u posljednje vrijeme neopravdano zaživio narativ o tome da apsolutno niko sem Aerodroma CG nije ni nadležan ni zaslužan niti u mogućnosti da radi na otvaranju novih ruta, to nije tačno, jer je to zajednički zadatak kojem bi trebalo da su posvećene i privatne kompanije, posebno one najveće iz sfere turizma i ugostiteljstva koje, na kraju, imaju i najveći interes. Ipak, naša kompanija je do sada podnijela najveći teret. Međutim, vjerujemo da se uslovi mijenjaju i da će svi činioci dobiti priliku da mjerljivo daju konkretan doprinos u ovom procesu”, navode iz ACG.

Vučetić, s druge strane, kaže da Crna Gora u okviru ovoga zadatka treba da se oslanja i na korišćenje pretpristupnih fondova EU i međunarodne razvojne pomoći za pokrivanje infrastrukturnih ulaganja ili operativnih troškova PSO linija koje, smatra, imaju značaj za regionalno povezivanje i razvoj.

“U određenim okolnostima, ulogu u finansiranju mogu imati i privatni partneri, posebno kada su u pitanju destinacije sa dugoročnim komercijalnim potencijalom, čime bi se smanjio pritisak na javne finansije i istovremeno podstakao interes privatnog sektora za razvoj tržišta. Za uspješnu realizaciju ovakvog modela, od presudne je važnosti kontinuirano praćenje rezultata i godišnje prilagođavanje mjera, kako bi se obezbijedio maksimalan doprinos crnogorskoj ekonomiji uz što manji teret po državni budžet”, rekao je Vučetić.

Dodaje i da bi država, zbog potpune transparentnosti, trebalo jasno da obrazloži zašto su određene rute označene kao linije od javnog značaja i da postupke javnih nabavki vodi na otvoren i ravnopravan način, omogućavajući učešće i domaćim i međunarodnim operaterima uz jasno postavljene kriterijume vrednovanja ponuda.

Ključna stvar, sa kojom su saglasni svi naši sagovornici, jeste to da je neophodno da postoji nezavisan mehanizam za nadzor nad sprovođenjem ugovora, koji uključuje redovne evaluacije rada izabranih prevoznika, kao i dosljedno praćenje ispunjenja svih obaveza.

“Jednako važno je i javno izvještavanje o postignutim rezultatima, koje bi trebalo da obuhvati podatke o troškovima, broju prevezenih putnika, ostvarenom učinku i uticaju na lokalni turistički i privredni razvoj. Kroz ovakvu odgovornu i transparentnu praksu, država može obezbijediti da PSO program ne samo da bude održiv, već i da dugoročno opravda svoju svrhu u interesu građana i nacionalne ekonomije”, naveo je Vučetić.

Konkurencija i budžet kao izazovi

Vučetić smatra da je jedan od glavnih izazova s kojima će se Crna Gora suočiti prilikom uvođenja PSO ruta snažna konkurencija aerodroma u neposrednom okruženju, poput Dubrovnika, Tirane i Prištine, koji već privlače veliki broj putnika zahvaljujući razvijenim mrežama komercijalnih letova i prisustvu brojnih avio-kompanija.

To, kako kaže, dodatno otežava pozicioniranje crnogorskih aerodroma.

“Izazovi uključuju i ograničene budžetske mogućnosti, kao i administrativne kapacitete za sprovođenje PSO procedura, uz postojanje samo jedne domaće avio-kompanije koja bi mogla aktivno učestvovati u programu. Kako bi uspješno prevazišla ove prepreke, Crna Gora mora pažljivo oblikovati kriterijume za PSO linije, fokusirajući se na destinacije koje nijesu dovoljno atraktivne za tržište, ali imaju strateški značaj za ekonomiju, naročito za sektor turizma. Ključno je da se uspostave konkurentni i potpuno transparentni procesi javnih nabavki,
kako bi se omogućilo ravnopravno učešće svih potencijalnih prevoznika, uključujući i strane kompanije, čime bi se povećala konkurencija i smanjili troškovi”, napominje Vučetić.

Dodaje da je, paralelno s tim, neophodno ulaganje u unapređenje infrastrukture i optimizaciju cijena aerodromskih usluga.

“Tako bi domaći aerodromi postali atraktivnija alternativa u odnosu na regionalna čvorišta. Infrastruktura crnogorskih aerodroma, u Podgorici i Tivtu, trenutno ispunjava osnovne uslove za pokretanje PSO ruta, ali je za dugoročnu održivost i povećanje konkurentnosti neophodno uložiti u njeno dalje unapređenje – kaže Vučetić.
Smatra i da je aerodrom u Podgorici u stanju da podrži operacije tokom cijele godine, međutim, potrebna je, kaže on, modernizacija i proširenje terminala, povećanje kapaciteta u periodima najvećeg saobraćaja i dodatna oprema za održavanje i opsluživanje aviona tokom zimskih uslova. Tivatski aerodrom, s druge strane, suočava se sa izraženijim infrastrukturnim ograničenjima, posebno zbog nedostatka sistema za instrumentalno slijetanje, što znatno otežava operacije pri slaboj vidljivosti i van ljetnje sezone”, zaključuje Vučetić.

Ministarstvo saobraćaja želi implementaciju u najkraćem roku

Iz Ministarstva saobraćaja, koje ima finalnu ulogu u čitavom procesu, Pobjedi su kazali da aktivno razmatraju sve potrebne mjere kako bi se PSO model implementirao u najkraćem mogućem roku.

“Geografske specifičnosti Crne Gore, uz ograničenja u putnoj i željezničkoj infrastrukturi, dodatno opravdavaju potrebu za identifikacijom i uspostavljanjem ovih ruta ka ključnim evropskim destinacijama”, napominju iz Ministarstva.

Kako dodaju, određivanje PSO ruta biće zasnovano na kriterijumima definisanim regulativom EU pri čemu je ključno da postojeći oblici saobraćaja ne zadovoljavaju potrebe stanovništva i privrede, dok istovremeno postoji jasan javni interes za uspostavljanje saobraćaja na konkretnoj relaciji.

Ističu da je u planu sprovođenje širokog konsultativnog procesa sa relevantnim akterima iz oblasti turizma, privrede i saobraćaja, uključujući turističke organizacije i hotelijere.

“Na osnovu konsultacija i analize potreba tržišta, biće izrađen preliminarni spisak destinacija koje će imati prioritetni status u okviru PSO mehanizma. U saradnji sa Ministarstvom finansija, trenutno se definišu sve neophodne mjere za implementaciju PSO modela, uključujući finansijske aspekte i pripremu odgovarajućih podzakonskih akata. Planirano je izdvajanje posebnih sredstava iz budžeta, a javnost će o svim koracima i detaljima finansiranja biti pravovremeno informisana”, naveli su iz Ministarstva.