Da li je arhitektura bila bolja u vrijeme socijalizma

Rat između kapitalizma i socijalizma vođen je ne samo na ideološkom planu politike i ekonomije, već i u domenu svakodnevnog života i kulture. Tako jedna antropološkinja, u nedavno objavljenoj knjizi, nastoji da pokaže zašto žene imaju bolji seks u socijalizmu. Da li je i arhitektura tada bila bolja? Jedni odbacuju sve iz tog perioda i u svakom ruskom bazenu ili igralištu vide gulag, dok drugi socijalizam obasipaju hvalom i ležerno prelaze preko kritike društva koje ga je omogućilo.

Nijansirana i znatno obuhvatnija procjena nedavno je predstavljena na izvanrednoj izložbi o poslijeratnoj jugoslovenskoj arhitekturi u Muzeju moderne umjetnosti (MoMa) u Njujorku.

Njen naziv brižljivo zaobilazi krupnija politička pitanja. U frazi „ka konkretnoj utopiji“ jedino je izvjesno da cilj nikada nije ostvaren. Taj neuspjeh nije zanemarljiv, jer svi znamo kako se gadno pokušaj završio – i ne samo po građevine. Ipak, mnogi relikti tog masivnog i tvrdoglavog napora da se utopija izgradi još su sa nama, oštećeni ratom i nemarom, kao spomenici društvenom eksperimentu koliko i društvenoj tragediji. Prizivaju poštovanje i bolje razumijevanje njihove svrhe.

Izložba završena u januaru nije bila izolovani događaj. Na arhitekturu Istočnog bloka odnedavno i izdavači obraćaju mnogo veću pažnju: najprije su se zajedno sa obnovljenim interesom Zapada za socijalizam pojavila foto-izdanja sa fokusom na nadrealne građevine. Kosmičke komunističke konstrukcije u slici, čije se prvo izdanje pojavilo 2011. a novo ovog meseca kod uglednog izdavača Taschen, evokativna je pa ipak tipična knjiga sačinjena od fotografija Frederika Šobena „spektakularnih formi i stroge estetike“, kako to opisuje naslovnica, „ekstremne“ arhitekture u posljednjim godinama SSSR-a.

Takva, pretežno fotografska izdanja usmjerena su na čudnovate, mada nesumnjivo veličanstvene građevine i ističu sablasni kvalitet „totalitarnih“ struktura koje su preživele države u kojima su nastale. Predivne su, bez sumnje.

Kasnija izdanja bila su sveobuhvatnija, sa više teksta. Izvanredan rad obavljen je i po takvim zabitima kao što je arhitektura neruskih sovjetskih republika, dok fascinantni putopisni blogovi Ovena Hartlija zadiru dublje iza pojedinačnih građevina.

Osim u jednoj finoj studiji, manjka beskrajno sivilo sovjetskih stambenih zgrada, onih koje i danas okružuju gotovo svaki grad bivšeg Istočnog bloka, a koje niko ne posjećuje. Takav previd, doduše, nije sporan: ni većina knjiga o arhitekturi Sjedinjenih Država ne bavi se montažnim kućama iz predgrađa. Ipak, to čitaocu daje nepotpunu sliku o razmjerama i značaju arhitektonske proizvodnje u najvećem komunističkom režimu u istoriji svijeta.

Jugoslavija nudi osvježavajući pogled u socijalističku prošlost. Od samog svog početka 1918. zauzimala je granični prostor, okupljajući različite narode (Slovence, Hrvate, Srbe, pored ostalih), ugledajući se i na socijalistički Istok i na kapitalistički Zapad. Vremenski raspon njujorške izložbe se uglavnom poklapa sa vladavinom Josipa Broza Tita, najuspješnijeg partizanskog vođe iz Drugog svjetskog rata, komuniste koji je godinama predvodio široki front borbe protiv sila Osovine.

Odmah poslije rata, Tito je najprije sklopio sporazum sa Istočnim blokom, da bi ubrzo raskrstio sa Staljinom zbog čega je izgnan iz Komunističke partije, pa je već od 1949. Jugoslavija počela da dobija pomoć sa Zapada.

Kako se sve preokrenulo 1948.

Njeni odnosi sa Sovjetskim blokom obnovljeni su poslije Staljinove smrti 1953, ali će narednih decenija u poređenju sa drugim komunističkim državama Jugoslavija ići osobenim putem – sve do početka raspada u ratovima od 1991. Ostala je istinski nezavisna od partijskog diktata, relativno blisko povezana sa zapadnim svetom i uticajna u Pokretu nesvrstanih – geografski difuznoj grupi zemalja formiranoj 1961. u Beogradu, koja je povezivala Indoneziju, Indiju, Egipat i Ganu.

Te veze nisu bile rezultat prirodnog kulturnog ili materijalnog interesa, već političke nužde izazvane Hladnim ratom. Uprkos svemu, proizvele su stvarnu razmjenu i, što je još važnije, stvarne građevine.

Nejednaka konfiguracija tih veza podstakla je uzbudljivu raznovrsnost arhitekture. Titov razlaz sa Staljinom i njegova reputacija čovjeka koji ne stoji iza Gvozdene zavjese već nasuprot njoj, prikrivali su njegovu autoritarnost. Ipak, Jugoslavija jeste zacrtala jedinstven kurs, sa više sloboda nego drugdje u Istočnom bloku i sa izgradnjom koja izmiče monotonim poluproizvodima komunističkog svijeta.

Od svih komunističkih zemalja, razmak između tipičnih i izvanrednih građevina možda je najmanji bio u Jugoslaviji. Imala je neobično velik broj jedinstvenih talenata i daleko najviše raznovrsnosti u standardu masovne gradnje.

Takvo stanje stvari održavalo se relativno širokim federalizmom jugoslovenske države: mada je manjkalo demokratskih sloboda, ipak je bilo značajne autonomije u mnogim sferama, uključujući arhitekturu. Građevine su bile i jesu istinski izvanredna mješavina uticaja i inspiracija, iz udaljenih i domaćih tokova. Iako su neke trpjele kasnije intervencije, a pojedine i doslovno bombardovane tokom raspada države, nijesu u potpunosti zaboravljene. Već je i njihova sama raznolikost dovoljan razlog za publicitet. Kako je jedan od kustosa Vladimir Kulić prokomentarisao na pretpremijeri izložbe, „kako god da pokušate da ih definišete, nešto izostane“.

Osoben modernizam koji se zapatio u Jugoslaviji u ovom periodu svakako je podstaknut većom otvorenošću države za međunarodne uticaje poslije 1948. Ali neposredan uzrok nije bio toliko u trgovinskoj politici, koliko u domaćem talentu.

Modernizam je obnovio tendencije koje su cvjetale u međuratnoj Jugoslaviji, kao što je to bio slučaj u Tuskoj, Čehoslovačkoj i mnogim drugim državama formiranim posle Prvog svjetskog rata. U vrijeme saradnje sa Sovjetskim savezom od 1945. do 1948. domaći inovatori su skrajnuti u korist staljinofilnog otrcanog neoklasicizma, ali su potom ohrabreni da nastave sa svojim eksperimentima kao fizičkim izrazom jugoslovenske nezavisnosti.

Cijeli tekst Antonija Palete za Boston Review o izložbi „Ka konkretnoj utopiji: Arhitektura u Jugoslaviji 1948–1980“ u Muzeju moderne umjetnosti u Njujorku čitajte na portaliu Gradnja.rs.