Besmisleni poslovi: Dramatičan rast radnih mjesta koja ne stvaraju novu vrijednost

Nedavno otvorena Adidasova “Speed-factory” u Bavarskoj zaposliće samo 160 radnika koji će proizvesti čak pola miliona pari cipela godišnje, što je pet puta veća produktivnost od prosječne.

Procjenjuje se da ako bi cijela Adidasova proizvodnja bila automatizovana na isti način, od čak milion radnika koji su trenutno zaposleni u lancu snabdijevanja te globalne korporacije, mogao bi ostati tek svaki deseti, piše novi broj Nedeljnika.

Širom svijeta potencijal za automatizaciju izgleda ogroman, ali uprkos tome rast produktivnosti se snažno usporio u razvijenim zemljama, posebno nakon finansijske krize 2007/08.

Andi Haldan, glavni ekonomista centralne banke Engleske, smatra da je moguće objašnjenje to da dok neke kompanije brzo shvataju nove mogućnosti, druge to čine sporo, što stvara velike razlike u rastu produktivnosti čak i u istim sektorima. Po njemu, Britanija vrvi od inovativnih firmi, ali se njihove ideje sporo šire kroz čitavu privredu.

Međutim, fokus na rast primjene tehnologije u postojećim poslovima, i s tim povezano očekivano ubrzavanje rasta produktivnosti, stvara donekle iskrivljenu sliku. Po Davidu Graberu, autoru bestselera posvećenog “bullshit poslovima”, ključna barijera za dinamiziranje produktivnosti rada jesu upravo ‘besmisleni poslovi’, koji ne stvaraju nikakvu dodatnu vrijednost, i čiji je rast snažan.

Graber tvrdi da se čak 30% svih poslova može smatrati “bullshit poslovima”, koji su nepotrebni, odnosno koji ne proizvode istinski vrijednu robu i usluge, a nastaju iz konkurencije za prihode i status.

On potencira da postoje milioni ljudi, kao što su konsultanti za ljudske resurse (čuveni ejč-ar — HR), koordinatori komunikacija, istraživači telemarketinga, advokati korporacija — čiji su poslovi suštinski beskorisni. Ti poslovi onemogućavaju pojedincima, korporacijama i postojećem kulturnom obrascu (za čiji je opstanak neoliberalni finansijski kapitalizam životno zainteresovan) da se mijenjaju u pravcu postavljanja kreativnog u centar i negovanja smislenih društveno korisnih poslova.

Pogled na svijet iz perspektive antropologa, a ne ekonomiste, svakako je dobrodošao. Međutim, Graberov fokus na demotivisane radnike koji obavljaju besmislen rad može nas djelimično udaljiti od šire slike. Naime, pojedini radnici mogu smatrati stimulativnim i vrijednim mnoge poslove koji suštinski ne mogu dopriijneti ukupnom blagostanju.

Na primjer, neko je posvećen ciljevima određene humanitarne organizacije i osjeća zadovoljstvo u prikupljanju sredstava za njen rad. Međutim, najčešći rezultat je da je trud te osobe samo doveo do preusmeravanja novca od druge humanitarne organizacije, u kojoj je neko jednako tako motivisan radio na istom zadatku. Stoga, možda je tačnije reći da se takvim poslovima vrši redistributivna funkcija sa nultim ishodom (zero-sum game), pri čemu posvećenost, vještine, trud i primijenjene tehnologije ne mogu povećati ukupnu ljudsku dobrobit.

Brojni poslovi spadaju u tu kategoriju: sajber kriminalci i stručnjaci iz sajbera koji su zaposleni u kompanijama da odbiju napade svojih ‘kolega’, advokati, veći dio finansijskog trgovanja i upravljanja imovinom na berzi, poreske računovođe, oglašivači za marketing i eksperti za kreiranje brenda (koji će eventualno potisnuti drugi brend), kreatori rivalskih političkih kampanja, te čak i nastavnici koji po svaku cijenu žele da osiguraju da njihovi učenici postignu višu relativnu ocjenu.

Ipak, treba reći da mnogi od ovih poslova uključuju i istinski kreativne, a ne samo distributivne aktivnosti. Dodatno, aktivnosti sa ‘nultim ishodom’ mogu se naći u svim sektorima: proizvodne kompanije mogu da zapošljavaju poreske računovođe kako bi vještački smanjile fiskalne obaveze, kao i vrhunske rukovodioce koji će se fokusirati na finansijski inženjering.

Podaci daju za pravo Graberu, i ukazuju da su ‘zero-sum’ aktivnosti znatno porasle. Čak 17,6% od svih zaposlenih u SAD, koji primaju 30% svih prihoda, nalazi se na administrativnim funkcijama i funkcijama “menadžmenta” koje podrazumijevaju visok nivo redistributivne aktivnosti. Dodatno, trend je loš jer je u posljednjih 20 godina zapošljavanje u finansijskim i “poslovnim uslugama” firmi dovelo do znatnog porasta udjela takvih radnih mjesta (sa 15% na 18%).

Problem prezastupljenih birokratskih poslova

Postoje ubjedljive studije koje ukazuju da birokratija negativno utiče na produktivnost, organizacionu otpornost i inovacije.

Prema jednoj respektabilnoj proceni, trošak viška birokratije u američkoj ekonomiji iznosi čak šestinu BDP-a. Postoji blizu 24 miliona menadžera, supervizora i administratora, što znači da jedan menadžer i administrator dolazi na svaka 4,7 radnika.

Posmatrajući praksu upravljanja malim, ali sve većim brojem, postbirokratskih pionira firmi, možemo vidjeti da je moguće voditi kompleksna preduzeća sa manje od polovine prosječnog menadžerskog stafa.

Među avangardom je Svenska Handelsbanken (banka u Stokholmu sa više od 800 filijala širom Sjeverne Evrope i Britanije). U ovoj korporaciji sa 12.000 saradnika, postoje samo tri nivoa odlučivanja, dok su poslovne odluke gotovo u potpunosti decentralizovane.

Iskustva ove i sličnih kompanija ukazuju na to da je moguće udvostručiti odnos zaposlenih prema menadžerima i administratorima, što bi oslobodilo 12,5 miliona ljudi u SAD za drugi posao koji je kreativniji i produktivniji. Postojala bi i indirektna ušteda.

Brojne studije pokazuju da se čak polovina vremena izgubi u internim aktivnostima na upravljanju aktivnostima u kojima se kreiraju niske dodate vrijednosti, od budžetiranja do pregleda performansi (tzv. complacency), što znači da bi se moglo osloboditi, tj. preusmjeriti dodatnih skoro devet miliona radnih mjesta u SAD. Procjenjuje se da čak 21,4 miliona zaposlenih, ili 15% radne snage u SAD, kreira malo ili nimalo ekonomske vrijednosti. Ako bi ti ljudi bili pomjereni u aktivnosti gde se kreira nova vrijednost, američki BDP bi porastao za čak tri hiljade milijardi dolara. Ako bi se ‘teret’ takvih ‘radnika’ u narednoj deceniji prepolovio, rast produktivnosti bi se uvećao za 1,3% na godišnjem nivou, što bi udvostručilo inače veoma nizak nivo produktivnosti, posebno u posljednjih deset godina.

Cijeli tekst dostupan je u štampanom i elektronskom izdanju Nedeljnika